Гемма-билгич келгени да бир ышан...
Тейри, кёргюзт, бизге насыб илишан!..
Ах, не бла къайтарырма, этгенин,
Мени сыйлаб, тар кюнюмде джетгенин!?..
ХАЛКЪ:
Гемма-уллу, Тенгри тотур сакълагъан,
Керек джерде, къараллыкъгъа къарагъан,
Хайыр ишде кесин артха салмагъан,
Аны ючюн хазна, татым алмагъан,
Тейриле бла тау джитиде танглаучу,
Атайтмазгъа кирмез чалман байлаучу,
Къушла бла тин тилинде сёлешген,
Тин хазнасын адамлагъа юлешген...
Келмез болуб, этмез болуб, къалырмед?..
Билмезликни джарсыууна салырмед?..
Ма, кеси да, билгич-ана, Геммабыз!..
ГАЛУА:
(аллына чаба)
Аягъынга чабчы болсун джаныбыз!..
ГЕММА
Айтма алай, къызым!.. Болмаз!..
Джарамаз!..
Тенг тенгине белин бюкмез, баш урмаз!
Биз Тенгрини туугъанлары- туу джанлы,
Асылланы асылындан-акъ къанлы,
Барыбыз да алам чарсдан тигилген,
Барыбыз да Тенгри отда сюзюлген,
Сен да, мен да, алам чакъдан бир урукъ-
Аны ючюн, бюгюлюу джокъ -Баш джорукъ!..
Бюгюлюучю тин бюгюлюу сынаучу,
Ол да акъыл кенглигини байлаучу...
Тенгри бизге тенглик берди, тенгсе дей,
Аны ючюн, баш урууу джокъ,"сенсе"-дей!
ХАЛКЪ:
Бал тамарлай, акъыл тамад аууздан...
ГЕММА:
Айыб этме, Гемма -ана, саусуздан,
Бу ауруудан, бу къокъуудан къатханма,
Этеримден, этмезимден шашханма...
Хатеринги тёлеялмам, билеме,
Мени ючюн къыналгъанса, кёреме,
Да Тейриден келсин санга келиринг,
Мен саулукъда унутулмаз хатеринг...
ГЕММА:
(
Юсюгюзге танг Тейриден - керамат!
ХАЛКЪ:
Гемма-ана, джашагъын сау-саламат!
ГЕММА:
Хайда, къызым, энди мени бир ашыр!
Кёзюнгдеги бу ачыуну да джашыр...
Сени былай кёрген саусуз юзюлюр,
Тирелирге кюч табардан тюнгюлюр...
ГЕММА:
(
Айыб этме, тал тамарлай, саркъгъанма,
Тизгин тутар айбатлыкъны атханма...
ГЕММА:
Тейри дер да -дарман келир Уллудан,
Тейри берир- къуанырса улунгдан!
(экиси да юй таба кетедиле)
ХАЛКЪ:
Ангылайма Галуаны джарсыуун,
Эки джашха аямады къарыуун,
Джаш джылында тул къалгъанед, ийилир,
Алай юйню джюрютдю да, сюйюнюр...
Ёксюзлери акъыл-балыкъ болдула,
Джашар-ашар, умут бла толдула...
Тюз бу заман бу аурууну келгени,
Барыбызгъа къоркъуу, джарсыу бергени...
Не келсе да Тенгриденди, сормагъыз,
Джазыу эсе дарман болур, къоркъмагъыз.
Къадар эсе-къазарыкъды къарагъа,
Джазыу эсе-джазарыкъды джарагъа...
Гемма-ана айтхылыкъ бир билгичди,
Башхаланы кёрмеучюсюн кёргючдю...
Бир мадар бла чыгъар бизге, былайгъа,
Айтылырлай, айтыу болуб, Алтаугъа.
(Сейир юй таба къарайды. Халкъ тынгысызды)
Уллу-Тейри, бу джарлыгъа мадар эт!
Тилеклерин кёз бла кёре, табар эт!
Эр къолунадан къолай кёрмеё, ёсдюрдю,
Экисин да ма бу кюнге джетдирди,
Сыйдам, субай заманында, юйленмей,
Улларыны башларыны эндирмей,
Галу-Ана, аналыкъны танытды,
Халкъгъа юлгю-намыс чыракъ джарытды.
Уллу-Тейри, тилеклени эштир бол,
Ауруу тартхан тюйюмлени тешер бол,
Ур урхунгдан, ана кёлю джарысын,
Ана-бала, джашай-джашай, арысын!
Тотур тартхан Элиянгдан тотур ат,
Саусуз улну, ары тюл да, бери тарт!..
Санаусуздан, санау ёмюр узатхын!
Замансыздан, заман бёлюб, ойнатхын!..
Джай керамат, ат бир урху, джан сала,
Бу ауруудан къутулурча джан-бала!
Экиси да эки эгиз, эки тенг,
Экиси да джарлыгъа-джакъ, кёлю - кенг,
Уугъа чыгъыб, джумлай элге бериучю,
Джауну-джауча, тосну-тосча кёрюучю,
Къанлылагъа- къылычкерир, къан тёкген,
Джан халкъына джынын къыйгъан, сан бюкген
Бу улланы бир-биринден айырма,
Къара кюнню бу къабакъгъа къайырма!..
Джашагъанны джашау джолу-сынаулу,
Бир кюн санга кетерикбиз, Джан-Аулу!..
Алай, джигит, алкъын джашды, джашнар эт,
Джазын, джайын, къачын, къышын джашар эт!
(Ахлау алгъа чыгъыб)
АХЛАУ:
Бу эки ул, ишде-кючлю, сёзде-джууаш,
Кеслерине излемелле не къач, не аш,
Джетген эрлей, джаула бла урушдула,
Тынч кюнледе акъыл-балыкъ турушдула,
Чыначындан билги алыб, билир болду,
Дерс алыргъа душманыбыз келир болду...
Барыбызны джерайыгъын кенгертдиле,
Тёгерекге элибизни эскертдиле.
Бёгек-деуню, Гезох-бийни, сыйын тута,
Айтылгъанны, олсагъатлай, сууча джута,
Айыб алмай бу кюнлеге келген элле...
(сагъышлы)
Тейри бериб, къуанч хапар келир, элге...
(Аран тынгысыз болуб)
АРАН:
Анакъарнаш, мен да, кюнлей тюйюлдюм,
Туудукъланы турууна сюйюндюм,
Къолдан келген тыйылмады, джуукъча,
Бир заман да къарамадым, суукъча...
(Халкъ ичиндегин тышына урмаз кибик, джуар сёз бла)
ХАЛКЪ:
Болур, джаным, ана къарнаш, этерсе,
Керек болса, джан атарлай, джетерсе,
Джуукъ-дженг деб аны ючюн айтылыр,
Джуукълукъдан ёлюм кюнде къайтылыр...
Этген эсенг-эгечинге этгенсе,
Этгенинги кёрюр кюнгше джетгенсе,
Махдау санга, джангызынга къарагъан,
Аны ючюн, сан тюйюб, джер тарагъан!..
(Аран махдаугъа эрий)
АХЛАУ:
Аран сени хатеринги билебиз,
Эгечинге къол бересе, кёребиз...
(Аны къагъыб сёлешгенлени англагъанын билдире)
АРАН:
Тейри бериб этилген да кёрюнюр...
Тейри бериб, бериучю къол, керилир...
(Аранны бираз амалсыз болгъаны эслене,
юй джанындан Гемма бла Галуа чыгъадыла)
Халкъ аллына атлай
ХАЛКЪ:
Не дерсе асыл Гемма!..
ГЕММА:
Этинден къаны тама...
Бу кёб адамны элтген,
Кёблеге ачыу берген,
Къауракъ деген отду...
Аны дарманы джокъду...
(Гемма да халкъ да арсар бола)
ГАЛУА:
Огъай, Гемма, джан анабыз, алай айтма,
Билгенингден, амалынгдан кери къайтма,
Сен таулада Тейриле бла джашаучуса,
Ала бла джулдуз джолгъа къараучуса,
Амал билмей, амалсызлай болалмазса,
Мынга амал табмай рахат табалмазса!..
Тейрилеге келечи бол, джашасын-деб,
Кушджетерим дюния кенге къарасын-деб.
Кёзлерингде эслегенем барды амал!..
ГЕММА:
Амал бар да, къарыу джокъду, аны табар,
О дарманны алыр ючюн дуния батар...
ХАЛКЪ:
Гемма-Уллу, джашырмайын, ачыкъ сёлеш,
Халкъынг бла, тендеш бола, кёлден кенгеш,
Биз сени бла тенг болалмаз, къарангыбыз
Алай, джашха, джан бёлюрлай, джарарыбыз,
Керек затны, ачыкъ айт да, джашырма,
Кёре-кёре, Кушджетерни ашырма...
ГАЛУА:
Джаным санга къурман болсун, Гемма-ана,
Айт дарманны, ач аузунг, акъыл тама!..
(Бир талай заман арадан ётер, Гемма акгыллы болуб турур.
Халкъ Тейри табынгысына джуукълашыр, дуа этер. Дуа къычырым къатланмасыча тёгерекге эжиулю джайылыр)
ХАЛКЪ:
Таумаз тауну бир урхунг бла тайдырыучу,
Тер-тенгизни бир толкъун бла къобарыучу,
Бир булутдан джангур тёгюб ёсдюрюучю,
Къарангыда ай джарыкъ бла джюрютюучю,
Джер-джюзюнде адам-чагъын, чагъар этген,
Тейриледен акъыл ийиб джанар этген,
Башда болуб, башхалагъа къарар этген,
Тотурунг бла ёлюден сау тирилтиучю,
Сюйгенинге тотур баула эндириучю,
Аны бла саулукъ дарман эмдириучю..!
Ат бу таугъа джиблерингден игисин,
Кушджетер-ул, тёшегинде тирилсин!..
Уллу-Тейри, джаратханынг, тилекчингди,
Гемма-Ана, саулар-къызынг, келечингди!..
Аны аузундан, Нарт умметге, бир мадар!..
Келмез болсун бу тарлагъа, чёрт-Къадар,
Субай Джазыу энер болсун, былайгъа,
Сюйюнчюлюк насыб джая, Алтайгъа.
Тейри онгартхын,
Тейри ангартхын,
Саусузну чархын ойнатхын!...
Тотур урхунгдан урху
Джашатханынгда-бурху!..
Бурхунгдан бизге берир бол,
Саусузну санын керир бол!
Тейри!Тейри!Тейри!
(Дуа эжиую, тауладан къайтарыула бла кёбейе, тёгерекни
толтурур. Халкъ Геммагъа къараб, джуаб сакълай тынгыгъа тутулур)
ГЕММА:
(Халкъгъа)
Къарнаш, эгеч, ата-ана, джан-бала...
Сюйген халкъым, джашатыучум, джан - сала...
Тарбуунга тюшген болуб, арсар башым..,
Билген кёбню тюшюнюучюд, кермей къашын...
Тилдегине акъылымдан тыйгъыч келе,
Мен айтхан бла, не болур-деб, сагъыш эте,
Къауракъны дарман-уун айталмайма,
Берген сёзден, не болса да, къайталмайма...
Уллу халкъым, сорма манга мындан хапар...
Бу джол алгъан табалмазды рахат фатар...
(Халкъ бираз тынгылар, сора Геммагъа джуукълаша)
ХАЛКЪ:
Гемма-Ана, бизни былай аталмазса,
Кёлюнг рахат тау юйюнге къайталмазса!..
Адам улу мадарчыды, къолдан келир,
Керек болса, бузда къатар, сууда эрир,
Нарт халкъынгы тёзмедиги не къалгъанды?..
Ол кючю бла джерни, кёкню аулагъанды,
Къанча джауну теблеб, эзиб, къайтаргъанед,
Къанча джерде, башчы болуб айланганед!..
Гемма-Ана, халкъгъа хакъсыз тартхы тартма,
Ышаныуну джылыуна айяз къакъма...
Айт дарманны!.. Улларыбыз джолгъа чыкъсын!..
Бу ауурууну, къайтмаз этер, дарман джыкъсын!
ГЕММА:
Джаным халкъым, сюйгенлерим, кюйгеним,
Иги кюнде, аман кюнде джетерим...
Тейри-шагъат, мен айтыргъа сюймейме,
Джолгъа чыкъ деб бирини да иймейме,
Алай сизни басхыгъызгъа баш ие,
Айтыр болдум, кёзлериме джаш тие...
Къауракъны тамыр-тюбюн кесиучю,
Саусузлагъа джашау насыб бериучю,
Кёксюл бетли, Ак Маралны, сютюдю...
Тутарыкъ да... Аран-бийни итиди...
(Халкъ къоркъуу бла тентирер болады. "Акъ Марал", "Джаналгъыч",
"Мурдар", "Ненчаны джокъ этди", "Юч аякълы джануар"... сёзле эштилелле. Арагъа шошлукъ джайылады. Аран ортагъа чыгъа)
АРАН:
Адам улу, сынау ючюн джаратылды,
Этер иши, джетер джери айырылды,
Тейри бизге бир ауурлукъ берген эсе,
Мунга тёз-деб, сынау бла сюзген эсе,
Анга къаршчы келиб амал кёргенлеге,
Джол ачылмаз адам чегин ётгенлеге...
Акъ Маралны айтыулары ауурду,
Аны ызы ёлюмледен къауурду...
Аны тутар, кишен салыр, чыкъмады,
Аны сютюн бир адам да татмады,
Апсатыны умметине кирмегиз,
Башыбызгъа алам-палах иймегиз,
Кушджетерге Тенгри оноу ийгенди,
Къара-Къадар, къакъ-къолу бла тийгенди...
Бизни анга этерибиз-дуады,
Дарманг джол а хорламсызды, къарады...
(Халкъ арсар болуб тынгылай. Галуа кесин алгъа ата)
ГАЛУА:
Ай, къарнашым, муну сен ми айтыренг!..
Къан ауаздан былай къалай къайтыренг!..
Эгизимден, умут кесиб, кюйдюрме ,
Бу хатхугъа тешмез тюйюм тюйдюрме,
Излегенге Тейри амал бериучю,
Талпыгъанга талпыр къарыу келиучю,
Ай, къарнашым, санга "ата" дегенге...
Бу му эди этеригинг, тар кюнде!..
(Джылаб бир джанына джаллайды. Халкъ къозгъала)
ХАЛКЪ:
Аран-бийим, тюшюнсенг да, айтмасанг,
Ана кёлню ауур сёз бла къаймасанг...
АРАН:
Мен кертиге чыракъ тутар болгъанма,
Кертилени кёре-кёре, толгъанма...
Амалсызда акъыл бла кенгеш бар,
Болмаз затны, тёзюу бла, дженгеш бар...
Бишер болуб, эти эриб тёгюлгенни,
Уллубуздан, къадар болуб, берилгенни
Къайтарыр кюч, бу дунияда табылмазды...
Бар деген да айтыуундан англамазды...
(Халкъ Галуаны къакъгъан бу сёзге хош болмай, Аранга сюймей къарайды. Гемма анга къарам ата)
ГЕММА:
Тюз болурса, ким биледи, Аран-бий...
Бу аламда кёб зат барды, къаран-тий...
Билир талпыу болмагъанлай джашасакъ,
Тейри бизге берген ызда атласакъ,
Джашауубуз сау-саламат болурду,
Кюнюбюз да рахатлыкъ бла толурду...
Алай Тенгри бизге акъыл бергенди,
Аны, кере, кенге джайыл -дегенди...
Чекде тургъан, чек ичинде, къорулур,
Алай чекде тургъан акъыл буулур...
Акъыл бизге къоркъугъуз-деб берилмеди,
Чыкъмагъыз-деб бизге чек да чертилмеди...
Акъыл бизге чекни къыр-деб берилгенди,
Муратыбыз андан кенге керилгенди,
Хар талпыуда бёгеклик бар, атлам атыу,
Хар къоркъууда хариблик бар, артха тартыу...
Атлам атхан, неге тюбер, Тейри билир,
Алай аны ызы бла бири келир...
Алай эте Тенгриге джол табарыкъбыз,
Алай эте билим чакъны ачарыкъбыз...
Былайда уа, оноу сизде, къатышмам...
(Халкъ шош бола Бийнёгер кесин алгъа атады)
БИЙНЁГЕР:
Гемма-Уллу, айтханынгдан, мен, шашмам!..
Ахырында ёлюм болса турмазма,
Къарнашыма кешене тюб къазмазма,
Бар амалны эштмез болуб, тынгламам,
Ким айса да мадар джолдан бурулмам,
Кушджетерден умут кесмем, ёлгюнчю,
Тау тешерме, аны джашар кёргюнчю!..
(Аран таба кёлкъалдылы къарай)
Анакъарнаш, хар заманда, акъыллы,
Аны иши-ал оноулу, заманлы!..
ХАЛКЪ:
Эшда, берди кереклисин, джуукъну,
Джуукъ атлы, джанмазджюрек, суукъну!..
(Аран халкъны тынгылатыр талпыуда)
ГЕММА:
Айтылмагъан, хатху тыгъар, ауур болуб,
Айтылгъан да, ауур басар, сорур болуб...
Зорда къалыб айтыр болдум, айтмазымы...
(Бийнегерге)
Биле эдим, сени мындан къайтмазынгы...
Джазыуунга тилек салыр биз болайыкъ...
Да, джигит ул, сени ызынгдан аралайыкъ..
Ким биледи, Тейри бериб, хорлар болсанг,
Алам чакъны джашыртынын ачар Инсан!..
Апсатыны умметиди, кёкден келген,
Джуртубузну мийигине къушлай чёкген,
Аны къызы Акъ Маралды, учар-учхан,
Кёргенлени шашдырырлай, джарыкъ чачхан...
Аны кюч бла туталмазса, деу болсанг да,
Кёзлеринден къачалмазса, кенг болсанг да...
Бир къарасанг, акъ маралды, сют-саулгъан,
Бир къарасанг, боз булутду, джел суургъан...
Бирде, бузча, буз гыйыча, джылтыраукъ...
Хар сыфатха кире тургъан, сылджыраукъ...
Адам ангы таянмазлай тюрлю болур,
Къарагъанынг, кёз алмазлай, нюрлю болур,
Аны табыу къыйын тюлдю, табарыкъса,
Аны мингли кёзлерине къарарыкъса,
Къарагъанда," мен менме"-деб тирелликсе,
Алайсызлай-учхун болур, терилликсе.
БИЙНЁГЕР:
Гемма-Уллу, туракъламам ёлсем да,
Кушджетерни къадары бла кетсем да...
АРАН:
Джаратылгъан барыбыз да Тейриден.......
...........................
.........................................................
БУ ПЬЕСАНЫ ТАМАМЫ "ХУНН" ИЗДАТЕЛЬСТВОДАН АЛЫНЫР.
ТЕЛ. +90 312 247 12 65.
е-mail.sofitramsemen@hotmail.com